De tijd gaat mis

Ynlieding by de The Waste Land

“Deze foto-film – met een werkelijk prachtige soundtrack van Blaudzun – laat zien hoe de draden van T.S. Eliots beroemde gedicht nog dwars door ons heden lopen. Dichter fan Fryslân Arjan Hut leidt de film in met een persoonlijke reflectie.”
(website Slieker, april 2024)

ARJAN HUT – The Waste Land. Mijn exemplaar van deze klassieke bundel is er één met een harde kaft, uit 2019. Een luxe uitgave ter ere van het 90-jarig jubileum van uitgeverij Faber & Faber. Verder heb ik, bij het overpeinzen van deze inleiding op een documentairefilm ter ere van het 100-jarig jubileum van het gedicht The Waste Land, gekeken naar de documentaire Then & Now, naar aanleiding van het 40-jarig jubileum van de Pet Shop Boys. Als eerbetoon aan T.S. Eliot heb ik besloten deze inleiding in vijf stukken te hakken en meertalig uit te werken.

I Het begraven van de strijdbijl
Een maand of twee geleden had ik in het kantoor achter de winkel van de Afûk een afspraak met Sito van City of Literature en Jacob Haagsma van de Leeuwarder Courant. Sito is, naast vele andere dingen, ook mijn persoonlijk assistent voor de periode dat ik als Dichter fan Fryslân werk. Een van zijn taken is om ervoor te zorgen dat sommige van mijn gedichten in de krant komen. Meteen bij het eerste gedicht Twijfelen Mag (versie 4) leverde dat problemen op. Veel te lang voor in de krant! Er hadden zich afschuwelijke scenes afgespeeld op de opmaakredactie. Vandaar deze vredessessie, om onze ideeën en verwachtingen te bespreken en problemen te voorkomen.

Het was een prettig gesprek en op een gegeven moment zei Haagsma zoiets als: “Niet elk gedicht hoeft The Waste Land te zijn.”

Toen zei ik: Nou dat is toevallig.

Op dit moment ben ik bezig met een nieuwe bundel, geïnspireerd op The Waste Land. Sterker nog, ik schreef een aanvraag voor een werkbeurs naar het Letterenfonds en schrijf daarin dat ik een moderne, persoonlijke update wil maken van The Waste Land, met als werktitel Het kind dat overal geboren wordt.

Eliot publiceerde het lange gedicht in de jaren net na de eerste Wereldoorlog en de Spaanse griep. De wereld lag in puin, iedereen had wel iemand verloren. The Waste Land ademt het gevoel van, waarom nog doorgaan, wat heeft het allemaal voor zin. Daarbij had Eliot te maken met een persoonlijk verdriet. Zijn muze, de liefde van zijn leven, was met iemand anders getrouwd. De dichter had zijn kans verkeken. Althans, volgens de recente BBC documentaire Into the Waste Land.

Zo schrijft Eliot over iets heel persoonlijks, dat zijn echo vindt in een groter geheel. Of net andersom. Hij schrijft zijn eigen pijn, op zijn eigen manier, en toch zal het voor de lezer vooral over de wereld van de lezer gaan.

Het lijkt een grillige, lange collage van verschillende stemmen en sferen, met achterin een door de dichter verzorgd voetnotenapparaat, erg uitgebreid, waar je niks aan hebt, want, uit de duim gezogen en vol met ‘red herrings’.

II Een spel van talen
Eeltsje Hettinga, de eerste Dichter fan Fryslân, vertaalde ooit een deel van The Waste Land naar het Fries, als De Braaklannen.

“De útfeart fan de deaden”

Foar Ezra Pound
Il miglior fabbro

April, de alderwreedste moanne, bringt
Seringen op út deade grûn, bemingt
Oantins en langstme, riert
Slop woartelguod troch maitiidsrein.
Winter hold ús waarm, de ierde
Yn ferjit jaande snie bestopjend,
Fuorre ûntúch mei drûge knollen.
Simmer kaam ús oer ’t mad, kaam oer de Starnbergersee,
Mei in fikse snjitter; wy sochten skûl yn de pyldergong,
En rûnen troch yn ’t sintsje, de Hofgarten yn,
En dronken kofje, en praten in hoart.
Bin gar keine Russin, stamm’ aus Litauen, echt deutsch.

(lês fierder op it blog fan Eeltsje Hettinga)

III Een werkbeurs aanvragen bij het Letterenfonds
Mei “It bern dat oeral berne is” wol ik graach in bondel meitsje as in persoanlike ‘update’ fan TS Eliot syn The Waste Land, dat krekt wat mear as in iuw lyn ferskynde. By it skriuwen wol ik my rjochtsje op in kollaazje-achtige styl, sa’t ik dy yn myn resinte bondel tapast ha op bgl it gedicht “Go fuck yourself russian warship”. Ek wol ik graach fierder bouwe op it ekspeariminterjen mei it brûken fan meardere talen yn in (Frysk) gedicht. Tema’s binne, oanslutend op Eliot, ferlies en ferlern wêze, mar ek nijsgjirrigens en fassinaasje foar it ûnbekende, lykas de takomst.

IV Bang voor de zee
Oktober 2022. Ik en onze Iwan (dan nog net 13 jaar) hebben een paar dagen en nachten doorgebracht op de Folkshegeskoalle, als toeristen. Zo vaak gaan we er niet op uit, deze trip naar Terschelling is voor ons al bijzonder.

Op de boot naar het eiland maakte ik aantekeningen over wat ik allemaal om me heen zag en hoorde. De zee, grijs als klei in de herfst, en een hoogbejaard stel dat naast ons zat en waarvan de man naar de wc moest. Hij bleef lang weg. Als hij terugkomt kijkt hij bijzonder blij. Hij was verdwaald. “Ik heb twee keer een rondje gelopen”. De vrouw zegt, “Heb je je beweging ook weer gehad.” De man, een paar minuten later, “Gelukkig raak ik niet snel in paniek”.

Op het eiland hebben we gewandeld en ’s nachts zijn we naar het strand geweest. Het was zo donker (door het bos, over duinen, langs een verlaten terras) dat we letterlijk geen hand voor ogen zagen en de zee in de verte klonk als een koud monster dat klaar lag om ons te grijpen.

In mijn tas een aantal boeken van de permanent groeiende te lezen-stapel. Geen telefoon, geen televisie, maar lezen, heerlijk, op onze kamer aan de rand van het bos. Onder andere The Waste Land. (Ik hie alris earder besocht de bondel te lêzen, yn de trein, dêroer aansten mear.)

De eerste regel, ‘April is the cruellest month’, wordt vaak geciteerd, die kom je weleens tegen op onverwachte plekken. Ik hoorde hem voor het eerst in een aflevering van The Simpsons. Toen ik begon te lezen in The Waste Land voelde het daarom een beetje alsof Eliot Homer Simpson citeerde.

In de bus van de Folkshegeskoalle terug naar de haven wil ik verder lezen. Gapend (het is nog donker) kijk ik met het boek op schoot om me heen. Voorin de bus rolt op een schermpje reclame voorbij, met zo’n lopende tekst eronder met afgekapte, halve headlines, waardoor je een paar minuten moet wachten om het geheel te kunnen begrijpen. Eén bericht ging over een botsing tussen een veerboot en een watertaxi.

Op de veerboot vinden we een tafel in het midden en ik sla de bundel open. ‘Death by water’, het vierde deel, daar ben ik. Ik schrik er bijna van. Om mij heen geroezemoes van stemmen, over de botsing, in het donker, en dat er mensen zijn vermist, ook een kind. Ik lees: ‘A current under sea / picked his bones in whispers’.

Diep van binnen begint iets te woelen. Er is een jongen vermist, ik kijk naar Iwan. Iwan kijkt op zijn telefoon en dan naar de snacks in de restauratie. Ik denk aan onze wandeling door het bos in het donker. De geluiden van de zee, onzichtbaar in de nacht. In Harlingen staat de kade vol met wagens van hulpdiensten. Het is stil als de passagiers na lang wachten van de boot mogen.

V De tijd is een probleem
Eliot bedacht niet alles zelf, zoals hij beweerde, maar liet zich inspireren door wat hij hoorde en las en maakte zo een soort poëtische lapjesdeken, een compositie van verschillende fragmenten. Zo komen er bijvoorbeeld passages in andere talen voor, Grieks, Duits, Italiaans, spreken er verschillende personages, waaronder het blinde orakel Tiresias, een transgender uit de Griekse mythologie.

De speelsheid van de voetnoten vol red herrings, Eliot moet toch ook heel veel plezier hebben gehad bij het schrijven van zijn desolate, vernietigende visie op een samenleving in puin.

Tijdens het prakkiseren over deze inleiding bij The Wasteland kijk ik op een avond in april de documentaire Pet Shop Boys – Then and Now. Even wat anders dan Eliot, braaklannen, loss, oorlog en ziekte. Precies op 32 minuten in de docu duikt hij daar ineens op, Eliot zelf, ik kan het niet geloven, daar is hij echt, zwartwit, het kraken van een geluidsband, en met zijn emotieloze stem leest hij:

‘You gave me hyacinths first a year ago;
‘They called me the hyacinth girl.’

En daarna zegt Neil Tennant: “I have always liked that Waste Land poem.” De verschillende stemmen, personages spreken hem aan. Maar wat hem het meest fascineert, Eliot citeert wat hij om zich heen hoort, een gesprek dat hij opvangt in de bus bijvoorbeeld. Daarom komen in West End Girls ook verschillende personages voor. En Tennant citeert zelf ook graag echte gesprekken in zijn teksten. Je hoeft het namelijk niet allemaal zelf te bedenken. Soms krijg je een cadeautje, je schrijft het op in een boekje of in je hoofd. Misschien vindt het ooit een plekje in een gedicht of een liedje of een verhaal.

Perhaps, if we were more transparent about our inspirations we might, instead, see poetry as a process of its own beautiful metamorphism – a clever practice to expand the limitations of our own worlds and make better work. In the words of T.S. Eliot: ‘immature poets imitate; mature poets steal’.

Ich habe schon seit Wochen West End Girls im Kopf. Und Eliot der sagt: ‘Sie nannten mich das Hyazinthenmädchen.’ Das erinnert mich an Cinnamon Girl von Neil Young und Hyacinth House von The Doors. Wenn ich jetzt darüber nachdenke, klingt ‘The Waste Land’ auch ziemlich nach Heavy Metal. Und all diese verwirrenden Fragmente, die Traumlogik, ist es nicht das, was ich an David Lynchs Werk so interessant finde?

Via deze bruggen komt The Waste Land voor mij dichterbij. Ik stap via Lynch of The Simpsons hup, naar Eliot. Mijn recentere gedichten zijn beïnvloed door The Waste Land. Een lezer hoeft die invloeden niet te herkennen. Het is de manier van werken, collages van teksten die overal vandaan komen. Spelen met verwijzingen, toevalligheden, verbanden. Het zijn woorden, beelden, vormen en ideeën die inspireren en structuur geven bij het werken aan nieuw materiaal – zoals bijvoorbeeld het korte gedicht op de boekenlegger van City of Literature bij het thema ‘voorjaar’.

de sinne wie
yn myn dream
fannacht

wreed

hoe’t men
op it bleke ljocht
fereale wurde kin

(de zon was
in mijn droom
vannacht

wreed

hoe je
verliefd kunt worden
op dat bleke licht)

Ik kom tenslotte nog even terug op de eerste leespoging, toen The Waste Land meeging in de trein. Februari 2020, richting Buitenpost. Ik gebruikte de luxe jubileumuitgave noodgedwongen als notitieblok, schreef een gesprekje op tussen twee meisjes verderop in de coupé.

feb ‘20

famkes yn de trein
ien achter de pûst komt krekt
oan as de trein hast rydt
“waarom ga je niet eerder van huis!”
“er ging vanalles mis”
“Wat ging er mis?”
“De tijd”.